Sovyetler Birliği’nin son lideri Mihail Gorbaçov 91 yaşında Moskova’da yaşamını yitirdi. 

Tarih üzerine söylenmiş sözlerden biri şudur:

Kahramanlar hayattayken, tarih konuşmayı sevmez!

Bu söz bağlamında değerlendirmek gerekirse tarih şimdi “konuşabilir”!

Zira 1990 yılında Nobel Barış Ödülü alan Gorbaçov’a ilişkin övgülerin ve eleştirilerin dozu çok yüksek!

Bir yanda Soğuk Savaş’ı bitiren bir Gorbaçov var...

Bir yanda dönüşümü sağlıksız yapmış ve sosyalist deneyimi tümüyle heba etmiş bir Gorbaçov var...

Her ikisi için de söylenecek çok şey var...

***

1986’da Sovyetler Birliği Komünist Partisi (SBKP) Genel Sekreterliği’ne seçilen Gorbaçov, gelir gelmez kafasındaki tüm değişim hamlelerini yaşama geçirmeye başladı. Bütün bunların başı iki sözcüktü:

Glasnost (açıklık) ve perestroyka (yeniden yapılanma)...

Gorbaçov’a göre sistem durmuştu, tıkanmıştı. Yeniden canlanabilmesi için bu iki temel ilkeyle hareket etmek gerekiyordu. Devlet kadrolarını gençleştirdi. Yönetim mekanizmalarına gelişleri o günün koşulları içinde olabildiğince seçimli hale getirdi. ABD ile girilen uzay yarışı bütçenin önemli bir bölümünü yuttuğu için hantallaşan ekonomiyi kapitalist söylemlerle makyajladı. 16 özerk cumhuriyet arasındaki bağları yeniden tarif etmek üzere çalışma başlattı. Silahlanmanın sınırlandırılması için dönemin ABD başkanları Reagan ve Bush’la bir araya geldi. Yıllar sonra ilk kez Çin’i ziyaret etti. O günün Batı Almanyası’na, Finlandiya’ya gitti.

20 Ağustos 1991’de birliğin yeni anlaşması oylanmadan bir gün önce 19 Ağustos’ta darbe girişimi ile karşı karşıya kaldı.

Bütün bu gelişmelerin devamında Sovyetler Birliği Aralık 1991’de çöktü. 

Moskova’ya ilk kez Temmuz 1991’de Sovyetler Birlği döneminde gittim. Gorbaçov’un bir basın toplantısını da izleme fırsatım oldu. Daha çok sokak gözlemleri bilgilendirici idi. O günlerde şu fıkra anlatılıyordu:

“Lenin 1917’de devrim yapıp Sovyetler’i kurdu, devrim treni yola çıktı. Stalin döneminde yol bitti. Stalin, ‘Arkadaki rayları öne döşeyin’ dedi, devam etti. Kruçev duran trenin içindekilere, ‘Sallanın tren gidiyormuş gibi olsun’ dedi. Brejnev sallama ile olmayacağını gördü, ‘Bir kısmınız trenden inip arkadan itsin’ dedi. Gorbaçov geldi, ‘Herkes insin, sistem çöktü’ dedi.”

O günlerde Moskova’da en çok bu fıkra konuşuluyordu.

***

1991’deki o gezi sırasında Kızıl Meydan’a 5 dakikalık yürüme mesafesindeki Politeknik Müzesi’ne gittim. Müzenin girişinde 1961’de uzaya ilk çıkan insan Yuri Gagarin’in temsili görüntüsü vardı. 

Sovyetler 1961’de uzay teknolojisinde çağ atlamıştı. 

Az ötede ise günlük yaşama dair “teknoloji” vardı. 1991’de ileri teknolojinin parçası olarak konan otobüs Türkiye’de 1970 yıllardakiler gibiydi. 

Göz sağlığına ilişkin gelişim ileriydi. 7 yaşındaki bir kişinin gözünün 70 yaşında ne olacağını biliyorlardı. Güneş gözlükleri ise tek tipti. 

Sovyetler uzayın derinliklerine ilk kez bir insan göndermiş ama o insanın güzel bir gözlük takmak isteyebileceğini düşünmemiş ya da önemsememişti.

Yine aynı günlerde Moskova’da ilk kez açılan McDonald’s’ta kuyruk 300 metreydi.

Gorbaçov, değişim demese ne olurdu sorusunun net yanıtı elbette yok. 

Noktayı Gorbaçov’un birkaç yıl önce verdiği bir demeçle koyalım:

“Putin’in uygulamaları Sovyet Komünist Partisi döneminin kötü bir versiyonunu çağrıştırıyor.”

Rusya vatandaşı Gorbaçov öldü.

Sovyetler’in son lideri Gorbaçov’un nasıl yaşayacağı artık daha geniş açıdan konuşulacak.